Biblijny kanon

Skrypt nagrania

Definicja Kanonu

Kanon od gr. κανων – pierwotnie pręt mierniczy, później: reguła postępowania.

Jak powstawał Stary Testament

- Tworzenie się oryginalnego skryptu ST rozpoczyna się w czasach Mojżesza czyli 1400 – 1200 r. p. n. e., a kończy ok. 443 r. p. n. e. wraz z prorokiem Malachiaszem.

- Proces tworzenia finalnej wersji ST trwa dalej poprzez edycję oraz uwspółcześnianie tekstu do potrzeb językowych żydów z epoki po wygnaniu babilońskim.

- Okres po niewoli babilońskiej to czas zmiany stylu pisma hebrajskiego, dostosowanie Pisma do tego faktu było nieuniknione.

Uwaga!

Finalna wersja ST/Biblii Hebrajskiej powstaje zatem w latach 200 n. e.

W starożytności istniała debata dotycząca kanoniczności pewnych ksiąg jak choćby Estery, która choć jest bohaterką to jednak współżyje z poganinem; nad Ez 40 -48; czy Pieśnią nad pieśniami, którą uważano za zbyt erotyczną, zaś Koheleta za zbyt pesymistyczną.

Uwaga!

Żydowska społeczność zaakceptowała te księgi, które były spisane w języku hebrajskim oraz miały jasną historię.

Tora była całkowicie akceptowana przez całą wspólnotę żydowską i wszystkie jej grupy: faryzeuszy, saduceuszy, esseńczyków, itd.

Jezus także akceptował zaistniały już kanon ksiąg biblijnych (Łk 24:44): Tora, Prorocy (Nebiim) oraz Psalmy (pierwsza księga spośród ksiąg zwanych Pismami – Ketubiim).

Uwaga!

Jezus nie posługiwał się Septuagintą.

Obok Biblii Hebrajskiej istniała tzw. Septuaginta (LXX) czyli tłumaczenie greckie dokonane w diasporze aleksandryjskiej. To tłumaczenie Biblii Hebrajskiej zawiera aż 46 ksiąg ponieważ dodano do niej księgi apokryficzne, których wspólnota żydowska nigdy nie uznała za kanoniczną.

LXX stała się głównym tekstem biblijnym pierwszych chrześcijan. Hieronim tworząc Vulgatę zawarł w niej księgi apokryficzne, które później nazwano deuterokanoniczymi. Sam Hieronim nigdy nie uważał apokryfów LXX za kanoniczne.

Uwaga!

W wielu kręgach funkcjonuje jako pewnik historia tzw. Synodu w Jamni, który miałby się odbyć ok. roku 95 n.e. w centrum badań talmudycznych w Jawne gdzie rabini ustalili pierwszy raz kanon żydowski. Jest to tylko teoria stworzona przez niemieckiego uczonego żydowskiego pochodzenia Heinricha Graetza i nie jest niczym potwierdzona.

Druga teoria dotycząca kanonu hebrajskiego została stworzona przez redaktora jednego z wydań Septuaginty Francisa Lee. Wg tej teorii istniały dwa kanony jerozolimski oraz kanon aleksandryjski, który uznawał za kanoniczne te same księgi, które dziś Kościół Rzymski uważa za deuterokanoniczne. Teoria ta została rozwinięta przez katolickiego biblistę Franza Karla Moversa. Jest to jednak tylko teoria.

Żydowski historyk Józef Flawiusz podaje liczbę ksiąg ST na 22. Wynika to z faktu łączenia pewnych ksiąg w całość np. obecnie dwie oddzielne księgi Ezdrasza i Nehemiasza stanowiły jedną księgę, to samo z 1 i 2 Królewską czy 1 i 2 Kronik.

Uwaga!

Wczesny Kościół uznawał kanon hebrajski. (czyt. List świąteczny XXXIX Atanazjusza z Aleksandrii).*

Kanon Kościoła Rzymskiego został oficjalnie przyjęty dopiero 8 kwietnia 1546 r. na Soborze Trydenckim jako reakcja na protestanckie uznanie kanonu hebrajskiego ST.

Teksy Masoreckie

Do 1947 r. tzw. świadków Biblii Hebrajskiej/tekstu hebrajskiego było mało i pochodziły one ze średniowiecza.

Masoreci

Ba'ale hammasorah – Panowie tradycji

Żydowscy uczeni w Piśmie, którzy między VI, a XI w. stworzyli system zapisu samogłosek w języku hebrajskim oraz opracowali oficjalny tekst Biblii hebrajskiej.

Hebrajski jak większość semickich języków składał się wyłącznie z liter zapisujących spółgłoski, struktury samogłoskowe znano i dopasowywano z pamięci. Po zniszczeniu świątyni jerozolimskiej w 70 r. n. e. i rozproszeniu Żydów język hebrajski zaczął wychodzić z użycia, wypychany przez języki miejscowe, a system samogłoskowy zaczął popadać w zapomnienie. To stwarzało zagrożenie dla Judaizmu. Temu zapobiegła praca masoretów.

Masoreci (grupy):

1. soferim (ci co liczą) – kopiści tekstu biblijnego
2. nakdamim (kropkowacze) – zajmowali się wpisywanie samogłosek
3. masoreci – zajmowali się dokonywaniem masory czyli komentarzami.

Trzy tradycje masoreckie: palestyńska, babilońska i tyberiadzka. System wypracowany w Tyberiadzie stał się standardem (zapisywanie samogłosek pod literą). Wpływ na przyjęcie tej tradycji jako obowiązującej miał wpływ, że jej częścią był słynny Aaron ben Mosze ben Aszer oraz, że przyjął ją jako obowiązującą słynny rabbi Majmonides.

Kodeks z Aleppo

Najstarszym manuskryptem był Kodeks z Aleppo ( Codex Aleppensis) z hebr. Keter Aram Tzowa co znaczy Korona Aleppo.

Kodeks został spisany ok 920 roku przez Szlomo ben Buja.

W 930 roku został poddany masorze (obróbce według ustalonych reguł zachowania i przekazywania tekstu natchnionego) oraz dodaniu akcentów (te'amim), a także samogłosek (niqqud) przez piątego i najsłynniejszego masoretę z rodu Aszerów, Aarona ben Mosze ben Aszer.

W późniejszych latach kodeks był pod opieką karaimskiej wspólnoty w Jerozolimie i służył od określania prawidłowości innych wariantów tekstu.

W czasach krucjat trafił do Aleksandrii gdzie używał go słynny Majmonides opierając się całkowicie na prawidłowości tego tekstu.

Obecność kodeksu w Aleppo potwierdzono już w 1478 r. Tamtejsza wspólnota żydowska strzegła go przez blisko 600 lat.

1 grudnia 1947 roku doszło w Aleppo do zamieszek w wyniku decyzji ONZ o powstaniu państwa Izrael, w wyniku czego spalono starożytną synagogę gdzie przechowywano kodeks. Kodeks został uszkodzony i zniknął na ok. 10 lat.

Kodeks z Aleppo został odnaleziony w 1958 roku, niestety uległ zniszczeniu (nie od pożaru, a zostały usunięte z niego karty). Obecnie dostępnych jest 294 kart z 487 oryginalnych.

Kodeks Leningradzki

Najstarszym pełnym kodeksem jest Kodeks Leningradzki (Codex Leningradensis).

Kolofon tego rękopisu czyli formuła umieszczana na końcu księgi, podaje datę jego powstania na 1008 r., a jako autora Aarona ben Mosze ben Aszer.

W XIX w. rękopis trafił do Petersburga i jest tam przechowywany w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej.

Tekst jest bardzo bliski kodeksowi z Aleppo, zawiera jednak więcej kopistycznych błędów.

Kodeks Kairski

Kodeks Kairski (Codex Cairensis), Kodeks Proroków z Kairu (Codex Prophetarum Cairensis) jest najstarszym kodeksem z kompletnym tekstem drugiej części Biblii Hebrajskiej czyli Prorokami (heb. Newi'im).

Kolofon tego rękopisu podaje, że powstał on dla Jabesza syna Szlomo Babilończyka, a został spisany przez Mojżesza ben Aszera, co trwało 25 lat. Spisywanie zakończyło się 827 lat po upadku światyni (895/6 r. n. e.)

Podczas wypraw krzyżowych został podarowany przez króla Jerozolimy Baldwina wspólnocie karaimskiej w Kairze.

Samarytański Pięcioksiąg

Oprócz LXX mamy jeszcze Samarytańską Torę. Do 1947 najstarszy tekst tej Tory pochodził z XIII w., występują w niej pewne zmiany nazw, które są adekwatne do tradycji samarytańskiej.

Zwoje znad Morza Martwego (Qumran)

Odkrycia:

W 1947 r. kilku beduińskich chłopców pasło stado owiec i kóz. W pewnym momencie jeden z nich zauważył brak jednej kozy i rozpoczął poszukiwania. W czasie tych poszukiwań trafia na jaskinię i by sprawdzić rzuca kamień, po czym słyszy dźwięk tłuczonego dzbana. Na drugi dzień wraca z kolegą i rozpoczynają przeszukania jaskini i odkrywają pierwsze zwoje zwane z Qumran. Odkryte zwoje pocięto na kawałki i wystawiono na sprzedaż turystom w Jerozolimie.

Jeden z takich fragmentów trafił w ręce handlarza antyków Khalila Eskandra Shachina, który skontaktował się z prof. Eleazarem Sukenikiem z Uniwersytetu Hebrajskiego. Zwoje odkupiono i poddano analizie. W ten sposób odkryto zwoje z księgą Izajasza, komentarzem do księgi Habakuka oraz tzw. Zwój Wojny z opisem tajemniczej i apokaliptycznej wojny.

Problemy geopolityczne, podział Jerozolimy, uniemożliwiły dalszy odkup manuskryptów.

Handlarze zaproponowali odkup Mar Anastazemu Samuelowi, metropolicie Syryjskiego Kościoła Ortodoksyjnego ze Wschodniej Jerozolimy. Na jego prośbę amerykańscy naukowcy otworzyli odczytali trzy spośród czterech manuskryptów zawierających Księgę Izajasza, Zwój Dziękczynny 1QH, Kodeks gminny oraz apokryf zwany Genesis spisany w języku aramejskim. To jednak obniżyło wartość manuskryptów. Mar Samuel zabronił otwierania czwartego i wystawił je wszystkie w komplecie na sprzedaż. Dzięki ogłoszeniu umieszczonemu w The Wall Street Journal w 1954 r. wiadomość o tych manuskryptach dotarła do syna prof. Sukienika. Zwoje kupiono i przewieziono do Izraela.

W 1952 r. odkryto drugą grotę. Mimo prac archeologicznych, Beduini rozkradali manuskrypty wobec tego zorganizowano poszukiwania na dużą skalę. Przeszukano aż 200 jaskiń w pobliżu Morza Martwego. W ostatnim dniu poszukiwań odnaleziono trzecią grotę z fragmentami księgi Psalmów, Księgi Ezechiela i Księgi Jubileuszy. Wkrótce odkryto też grotę 4.

Ciekawostka: Problem z wcześniejszym odkrywaniem jaskiń spowodowało zawężanie poszukiwań do jaskiń wapiennych, wzorując się na pierwszej grocie. Beduini odkrywali ich więcej ponieważ nie zawężali swoich działań, a dokonywali ich przypadkowo.

Groty 7 do 10 odnaleziono wiosną 1955 r.

Grotę 11 odnalezion w 1956 r.

Grotę 12 odkryto 61 lat później bo w 2017 roku.

Groty odkryto nie tylko w Qumran ale także w Wadi Murabba'at, Masadzie oraz Nachal Chewer.

Problemy:

Niewłaściwe przechowywanie odkrytych tekstów.

Duża ilość teksów na czarnym rynku.

Nie wiadomo jaka była liczba manuskryptów pierwotnie znajdujących się w grotach.

Zwoje podzielono pomiędzy ośrodki naukowe często skonfliktowane ze sobą.

Badanie:

Rękopisy przebadano metodą węgla ¹⁴C i określono ich wiek powstania na od II w. p.n.e. do I w. n.e. Badania paleograficzne (rozwoju pisma na przestrzeni wieków) pozwalają datować najwcześniejsze rękopisy na połowę III w. p. n. e.

Zawartość:

W grotach znaleziono 900 rękopisów w tym 233 manuskrypty biblijne spisanych w językach hebrajskim, aramejskim i greckim:

- 60% tekstów zgodnych z tekstem masoreckim

- 5% tekstów zgodnych z tłumaczeniem Septuaginty

- 5% tekstów zgodnych z Pięcioksięgiem (Tora) Samarytańską

- 20% tekstów jest charakterystyczna dla wspólnoty z Qumran

- 10% tekstów nie może być przyporządkowanych.

Qumran:

Qumran to nie tylko groty, ale także osada gdzie odnaleziono stanowiska do tworzenia manuskryptów (odkryto kałamarze) oraz miejsca do wypalania dzbanów służących do przechowywania manuskryptów. Po upadku świątyni w 70 r. n. e. swój punkt kontrolny wraz z wieżą mieli tutaj Rzymianie.

Przypuszcza się, że osadę tą zamieszkiwała wspólnota o poglądach nieco odbiegających od mainstreamu, najprawdopodobniej esseńczycy, wspólnota paramonastyczna, co wnioskuje się ze znalezisk archeologicznych.

Do końca nie wiadomo czy byli to jednak esseńczycy. Niektórzy naukowcy widzą w mieszkańcach osady faryzeuszy, saduceuszy czy nawet zelotów, sadokitów, ebionitów lub karaimów (sekty żydowskie).

Józef Flawiusz wymienia esseńczyków obok faryzeuszy i saduceuszy jako trzecią siłę (Wojna Żydowska, II, 8, 2; Dawne Dzieje Izraela, XIII, 5, 9; XVIII,1,2) ustalając ich liczbę na 4000 (Dawne Dzieje Izraela, XVIII, 1,5). Nawet jeśli Józef Flawiusz miał rację to w czasach NT stracili na znaczeniu, ponieważ NT w ogóle o nich nie mówi.

Uwaga!

Zwoje znad Morza Martwego jasno pokazują, że w czasach Jezusa nie było jednego ustandaryzowanego tekstu, a jednocześnie żaden tekst nie był uważany za bardziej prawdziwy od innych.

Uwaga!

Tekst masorecki powstały ok. 100 r. n. e. Nie jest tekstem natchnionym, a raczej historycznym produktem.

Pierwsza drukowana Biblia rabiniczna powstaje w latach 1516 do 1517.

Kanon Biblijny

Kanon biblijny to nie tyle rzeczywistość historyczna co teologiczna.

Pytanie jakie powinniśmy zadać to nie jakie księgi Kościół uznał za kanoniczne, a raczej jakie księgi kanoniczne dał Bóg.

Identyfikacja ksiąg jako kanoniczne nie może nastąpić bez założenia, że autorem Pisma jest Bóg.

Kanon Pisma jest możliwy dzięki Bożemu objawieniu swojej mocy w pewnej ilości ksiąg. Dlatego Kanon biblijny jest wynikiem Bożego działania.

Boże natchnienie jest tylko w księgach kanonicznych, a nie we wszystkich księgach jakie kiedykolwiek powstały.

Kanon ontologiczny:

Od momentu rozpoczęcia objawienia danego przez Pismo, Bóg jako jego autor ma całkowitą wiedzę, jak wygląda kanon Pisma Świętego.

Niezależnie od podawanych dat powstawania kanonu, biblijny kanon istniał już w czasie powstawania ksiąg ponieważ był znany Bogu.

Bóg prowadził swój lud przez etapy rozpoznawania kanonu Pisma Świętego.

Kanon ekskluzywny:

To przyjęta przez lud Boży finalna wersja kanonu dokonana poprzez selekcję i odrzucenie ksiąg nie będących kanonicznymi (apokryfy i pseudoepigrafy).

Różnice dotyczące kanonu ST i NT:

ST: tysiąc lat powstawania, wąska i jednorodna grupa docelowa – Izrael

NT: błyskawiczne niemal powstanie, krótki okres rozpoznania, szeroka i różnorodna grupa docelowa.

Uwaga!

Księgi deuterokanoniczne = oksymoron. Jak można mieć drugi kanon? Lub jak można powtórnie coś do niego zaliczyć? Czy jest jakieś inne, drugie natchnienie?

Dlaczego apokryfy nie są kanoniczne?

Przykład na niezgodność ksiąg kanonicznych z apokryfami:

1. Ewangelie kanoniczne nie ukazują sceny zmartwychwstania.

2. Apokryficzna ewangelia Piotra ukazuje scenę zmartwychwstania. Problem w tym, że zmartwychwstały Jezus to inny Jezus od tego, który umarł. Ten zmartwychwstały jest gigantem sięgającym głową chmur, a na dodatek wraz z nim z grobu wychodzi krzyż, który...mówi.

Informacje zawarte ewangeliach kanonicznych są potwierdzane przez archeologię. Np. w ewangeliach jest dużo kobiet o imieniu Miriam (Maria). Wykopaliska i odkrycia ossuariów potwierdzają, że było to najpopularniejsze imię żeńskie tamtego okresu.

Ewangelie gnostyckie są zupełnie oderwane od rzeczywistości.

Ewangelie kanoniczne są datowane na czasy 12 apostołów, a np. ewangelia Tomasza to II w. n. e. Które zatem z nich są bliższymi i bardziej autentycznymi świadkami prawdziwego Jezusa?

Argument różnorodności Barta Hermana (naturalistyczno – postmodernistczy) :

W pierwszych wiekach nie istniał monolit zwany chrześcijaństwem, a istniały raczej chrześcijaństwa różniące się między sobą nauczaniem filozoficzno – teologicznym oraz księgami, którymi się posługiwały. Te grupy rywalizowały między sobą o to czyja prawda wygra. Gdyby tą walkę wygrała inna grupa dzisiaj częścią kanonu byłaby np. ewangelia Filipa, a nie Mateusza.

W podobnym tonie brzmią argumenty katolickich biblistów, którzy twierdzą, że wczesny Kościół był chaosem i potrzeba było autorytatywnego głosu rozwiniętego Kościoła byśmy wiedzieli co jest kanonem, a co nie.

Współczesna różnorodność kanonów:

Kościół Rzymsko – katolicki: ST = 46 ksiąg (apokryfy z LXX = deuterokanoniczne), NT = 27

Prawosławny Kościół Grecki: ST = 39 ksiąg – co do ksiąg deuterokanonicznych istnieje dowolność teologiczna, NT = 27

Prawosławna Cerkiew Rosyjska: ST = 39, NT = 27

Kościół Koptyjski: ST = 46 + Ps 151 + 3Mch, a 30 i 31 rozdział Prz uznaje się za osobną księgę, NT = 27 + 1-2 list Klemensa Rzymskiego + Konstytucje Apostolskie + Pasterz Hermasa + List Barnaby

Kościół Etiopski: ST = 46 + Hen +3 – 4 Ezd +3 – 4 Mch + Księga Jubileuszów + Wniebowstąpienie Mojżesza + Apokalipsa Barucha + Wniebowstąpienie Izajasza, NT = jak Kościół Koptyjski

Kościół Ormiański: ST = 46 + 3Ezd + 3Mch + Testament Dwunastu Patriarchów, NT = 27 + apokryficzny List Pawła do Koryntian + 1-2 Listy Koryntian do Pawła

Kościoły Protestanckie i Ewangelickie: ST = 39, NT = 27

*List świąteczny XXXIX Atanazjusza z Aleksandrii

(Atanazjusz biskup Aleksandrii w latach 328 – 373. Twórca listów Wielkanocnych odczytywanych w kościołach w Egipcie. List XXXIX napisany został w 367 r. n. e.)

Ponieważ heretycy cytują apokryfy, które to zło było rozpowszechnione już wtedy, kiedy św. Łukasz napisał ewangelię, dlatego też uznałem za słuszne aby wykazać wyraźnie które księgi przyjęliśmy prze tradycję jako kanoniczne, o których wierzymy, iż pochodzą od Boga. Stary Testament zawiera bowiem razem dwadzieścia dwie księgi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańską, Liczb, Powtórzonego Prawa. Następnie Jozuego, Sędziów i Rut, cztery księgi Królewskie liczone jako dwie. Następnie dwie Księgi Kronik liczone jako jedna. Następnie Pierwsza i Druga Ezdrasza [tj. Ezdrasza i Nehemiasza]. Następnie Psalmy, Księga Przypowieści, Kaznodziei i Pieśń nad pieśniami. Po nich Księga Joba, Dwunastu Proroków, liczonych jako jedna księga. Następnie Księga Izajasza, Jeremiasza razem z listem Barucha, Lamentacje, Ezechiela i Daniela. Te stanowią Stary Testament.

Nie jest rzeczą uciążliwą mówić o księgach Nowego Testamentu. Są to cztery Ewangelie: według Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Po nich Dzieje Apostolskie i siedem Listów (zwanych powszechnymi), mianowicie jeden Jakuba, dwa Piotra; trzy Jana; po nich jeden Judy. Ponadto jest czternaście Listów Pawła, pisanych w takim porządku. Pierwszy do Rzymian, następnie dwa do Koryntian; po nich do Galacjan; następnie Efezja; następnie Filipian; następnie Kolosan; po nich dwa do Tessaloniczan, oraz ten do Hebrajczyków; i znowu dwa do Tymoteusza; jeden do Tytusa; i na koniec do Filemona. A poza tym Objawienie Jana.

Te są fontannami zbawienia, aby każdy, kto pragnie, mógł się nasycić elokwencją, jaka w nich jest. Jedynie w nich (en toutois monois) zawarta jest doktryna pobożności. Niech nikt nic do nie dodaje ani od nich odejmuje.

To właśnie odnośnie nich zawstydził Pan saduceuszy, mówiąc: 'Błądzicie, nie znając Pisma', oraz zganił Żydów, mówiąc: 'Badajcie Pismo, gdyż ono świadczy o Mnie',

Lecz dla większej dokładności dodaję także to, pisząc z konieczności, iż istnieją pewne inne księgi nie podane w kanonie, lecz ustalone przez Ojców do czytania przez tych, którzy dopiero co przyłączyli się do nas i chcieliby być pouczeni w słowie pobożności: Księga Mądrości Salomona, Mądrości Syracha, Estery, Judyty, Tobiasza, Nauka Apostołów (Didache) oraz Pasterz. Lecz te poprzednie, bracia moi, zawarte w kanonie, te ostatnie są tylko do czytania; ani też nie ma w żadnym miejscu wzmianki o apokryfach. Są one wymysłem heretyków, którzy piszą je wtedy, kiedy chcą, okazując im swe uznanie i przypisując im jakąś datę, aby wykorzystując je jako starożytne pisma, mieć okazję zwieść prostaczków.

Niech żaden apokryf heretycki nie będzie czytany wśród was.

(Za: Fragment z XXXIX Listu Świątecznego Atanazjusza. Przekład z Nicene and Post – Nicene Fathers, Vol. IV (seria 2, s. 551 – 552. Przekład: J. Sałacki))